>> در این نوشتار که از منابع مختلف گردآوری شده می آموزیم <<
چگونگی پیدایش و کاربرد نفت در ایران باستان
حفر نخستین چاه نفت در جهان امروزی با فناوری نوین
بررسی کامل تاریخچه صنعت نوین نفت در ایران
تاثیر تلاش و تحمل فشار و ایمان به هدف در موفقیت کشور انگلستان!
تاثیر کمبود دانش و تجربه و در مواردی شاید خودخواهی در از دست دادن منابع و منافع بزرگ ملی در کشور
و چگونگی ساخت نخستین فرودگاه و فرود اولین هواپیما در صنعت هوایی کشور
(توجه: این مقاله به مرور کامل تر خواهد شد)
چگونگی پیدایش و کاربرد نفت در ایران باستان
از نوشته هاي تاريخ نويسان كهن چنين بر مي آيد كه ايرانيان در استفاده از
گاز و ديگر مشتقات نفتي بر ديگر اقوام جهان پيشي داشته اند، بعنوان مثال
وجود بقاياي آتشكده ها و معابد نظير آتش جاوداني نزديك كركوك كه به مشعل
بخت النصر معروف بود، در نزديكي يك مخزن گاز طبيعي قرار داشت. همچنين
بقاياي معابد زرتشتيان در نزديكي مسجد سليمان و روايات تاريخي از آتش
جاوداني آتشكده آذر گشب در آذربايجان بجاي مانده همگي گواه اين مدعاست.
ايرانيان باستان بنا به اقتضاي محيط مذهبي خويش آتش را گرامي ميداشتند و در
جهت پايدار بودن آن مي كوشيدند در فلات مركزي و جنوبي ايران و در مناطقي
كه جنگلهاي انبوه وجود داشت براي روشن نگهداشتن آتش مقدس از امكانات ديگري
بجز چوبهاي جنگلي استفاده ميبردند و طبيعت اين مناطق باذخاير فراوان
زيرزميني خود اين تلاش را آسان مينمود. مناطق غرب، جنوب و جنوب غربي ايران،
آنچنانكه اكنون ميدانيم برروي دريائي از نفت و مشتقات آن قرارداشتند و
دارند. بعضي از اين منابع در گذشته بدليل عمق بسيار كمي كه داشتند بافرسايش
خاك و يا حركت گسلها يا ساير عوامل طبيعي ديگر بصورت قطرات ناچيزي از
درياي زير زميني به بيرون تراوش كرده و انسان متفكر را به بهره برداري از
آن وادار مينمودند و در ايران باستان نيز چنين شد . برابر اسناد تاريخي ،
ايرانيان قبل از فلسطينيها ، سومري ها و چيني ها از نفت و گاز به گونه هاي
بسيار ابتدايي ، تصادفي و بدون برنامه ريزي استفاده ميكردند و تلاش زيادي
در جهت پايدار داشتن آتشهاي مقدس از خودنشان ميدادند.
نفت
در ایران از هزاران سال پیش به واسطه نشت طبیعی آن در مناطق جنوبی شناخته
شده بود. در دایرة المعارف بزرگ لاروس آمده است " نخستین چاه نفت به فرمان
داریوش شاهنشاه هخامنشی در استان شوش حفاری شده است. کاوش های باستان شناسی
نشان داده است که مردمان کشور ایران حدودا" پنج هزار سال قبل از قیر برای
تهیه ملاط و اندود کردن کشتی ها و همچنین از نفت برای ایجاد روشنایی و
درمان بعضی از امراض استفاده می کرده اند. هردوت تاریخ نویس یونانی دنیای
باستان در کتاب خود چگونگی کندن چاه و استخراج نفت را در ایران شرح داده
است، به گفته وی در محلی به نام " اردریکا" در نزدیکی شوش چاهی بوده است که
نفت و آب نمک را از آن به کمک چرخ و دلو استخراج کرده و در حوضچه های
سرباز نزدیک آن میریختند تا مواد سبک نفت تبخیر شده و از قیر و نمک سفت شده
استفاده می کردند.
حفر نخستین چاه نفت در جهان امروزی با فناوری نوین
در
دنیای مدرن اولین چاه نفت توسط شخصی به نام دریک (DRAKE ) که پایه گذار
موسسه ای به نام PENNSYLVANIA ROCK OIL COMPANY بود، به تاریخ 27 اوت 1859
میلادی در ایالت پنسیلوانیای آمریکا حفر شد، از این حلقه چاه که بعد از
حدود 5 سال تلاش در عمق 23 متری به نفت رسید در اولین روز حدود چهار هزار
لیتر نفت به دست آمد. و این مقدمه پیدایش صنعت بزرگی به نام صنعت نفت در
جهان بود که تمام معادلات سیاسی و اقتصادی دنیا را تحت شعاع قرار داد.
بررسی کامل تاریخچه صنعت نوین نفت در ایران
لوفتوس
(W. K. LOFTUS) اولین فرد خارجی بود که به طور تخصصی از مناطق نفت خیز ایران
بازدید به عمل آورد. وی در گزارشی که به سال 1855 منتشرنمود اظهار داشته
است که تنها چمشه قیربررسی شده توسط ایشان در کنار کوه های بختیاری و مسجد
دور افتاده ای در نزدیکی کوه آسماری مسجد سلیمان قرار داشته است.
در
سال 1890 میلادی (1269 خورشیدی) امتیاز اکتشاف و استخراج کلیه معادن ایران از
جمله نفت توسط ناصرالدین شاه به یک انگلیسی به نام " بارون جولیوس رویتر"
داده شد که به علت عدم موفقیت در اکتشاف نفت و مخالفتهای داخلی و خارجی این
قرارداد با شکست مواجه شده و طرف ایرانی مجبور به پرداخت غرامت سنگینی شد.
ولی در سال 1901 میلادی (1280 شمسی) قراردادی میان مظفرالدین شاه و ویلیام ناکس دارسی انگلیسی (William Knox D'arcy) بسته شد که طبق این امتیازنامه اجازه اکتشاف،
استخراج، تصفیه، حمل و نقل و فروش نفت و همچنین احداث خط لوله در تمام
خاک ایران به جز پنج ایالت شمالی گیلان، مازندران، گرگان، خراسان و آذربایجان برای مدت 60 سال به دارسی واگذار گردید. دارسی نیز متعهد گردید ظرف دو سال، شركت و یا شركتهایى برای بهره برداری از این امتیازات تأسیس نماید و سالیانه مبلغ 20 هزار لیره وجه نقد و معادل همین مبلغ از سهام شركت و نیز 16 درصد از منافع خالص خود را به دولت ایران بپردازد.
از آن پس
فعالیت ها برای اکتشاف و استخراج نفت در منطقه دور افتاده ای به نام چاه سرخ
در حوالی کرمانشاه شروع گردید که در تابستان 1903 حفاری ها در عمق 507
متری به گاز نفت و سپس به نفت رسید. چند ماه بعد دومین چاه نیز در عمق
مشابهی حفر شده و به نفت رسید. بهره برداری از این چاه ها با توجه به بازده
کم روزانه حدود 30 تن و هزینه های بالای حفاری و حمل و نقل مقرون به صرفه
تشخیص داده نشد، دارسی که سرمایه گذاری زیادی انجام داده بود و به نتیجه
مطلوب نرسیده بود مجبور به همکاری با شرکت نفت برمه شد، که آن نیز یک شرکت
انگلیسی بود. همکاری این دو گروه با هم منجر به ایجاد شرکت جدیدی بنام
سندیکای امتیازات در سال 1905 شد. جورج برنالد رینولدز (GEORGE BERNARD
REYNOLDS) زمین شناس معروف بعد از تحقیقات ابتدایی اعلام کرد که حفاریها
باید در منطقه مسجد سلیمان که دارای ساختار تاقدیسی است صورت گیرد. ولی
شرکت با تکرار اشتباه اولیه اقدام به حفاری دو حلقه چاه به عمقهای 661 و
591 متر در منطقه رامهرمز نمود که هیچ کدام به نفت نرسید. بعد از این
اشتباه و عدم موفقیت شرکت با ناامیدی تمام دستور توقف حفاری را صادر نمود
ولی رینولدز که به وجود نفت در مسجد سلیمان اطمینان داشت حفاری ها را به
منطقه نفتون در مسجد سلیمان منتقل نموده و از اجرای دستور خودداری نمود. در
26 می 1908 ( پنجم خرداد 1287 ) وقتی حفاری چاه در مسجد سلیمان به پایان
رسید نفت به ارتفاع 50 فوت در هوا فوران کرد که سطح تولید آن به 2300 بشکه
در روز می رسید. برای تبدیل این میدان نفتی به یکی از بزرگترین میادین
نفتی جهان و بهره برداری از آن احتیاج به سرمایه گذاری زیادی بود که برای
تامین آن شرکت انگلیس-ایران ( ANGELO – PERSIAN OIL COMPANY) در سال 1909
تاسیس گردید.
بعد
از گذشت 40 سال از حفر اولین چاه در میدان نفتون که بعدها در سال 1930 به
مسجد سلیمان تغییر نام داد، اولین محموله نفتی ایران از بندر آبادان صادر
گردید. دارسی و شرکت نفتی انگلیس و ایران تا سال 1914 در ایران به فعالیت
خود ادامه دادند تا اینکه با کاهش کمک های دولت انگلستان در این سال شرکت
بنگال لنسر برای بهره بردار ی از منابع نفتی ایران وارد مسجد سلیمان شد. که
با هوشیاری وینستون چرچیل این مسئله بحرانی به پایان رسیده و طی قراردادی
دولت انگلستان 51% سهام شرکت انگلیس – ایران را به دست گرفته و حق انتصاب
دو عضو هیأت مدیره با حق وتو را برای خود محفوظ داشت.
تا سال 1933 که قرارداد دارسی لغو شد جمعا 56147000 تن متریک نفت صادر گردید.
در
سال 1951 دکتر مصدق صنعت نفت ایران را ملی اعلام کرده و از شرکت انگلیس
ایران خلع ید کرد، که مرحله قانونی آن در 29 اسفند 1329 از تصویب مجلسین
گذشته و شرکت ملی نفت ایران تأسیس گردید. که بعد از این اقدام این شرکت از
طرف شرکت های بین اللملی بایکوت شده و شرکتهای مذکور علاوه بر عدم همکاری
اقدام به کارشکنی هایی نیز در این زمینه نمودند، تا اینکه بعد از گذشت سه
سال از ملی شدن صنعت نفت ایران اولین محموله نفتی در بندر آبادان توسط
نفتکش ژاپنی نیشومازو بارگیری شد. با توجه به تغییراتی که پس از 28 مرداد
1332 در ایران به وقوع پیوست در هفتم آبان 1333 (29 اکتبر 1954) قرادادی
بین شرکت ملی نفت ایران و کنسرسیوم غربی متشکل از هشت شرکت بزرگ نفتی
منعقد گردید که طی آن 40 درصد از سهام نفت ایران به شرکت سابق انگلیس -
ایران و 40 درصد به شرکتهای آمریکایی گلف اویل ، استاندارد اویل اف
نیوجرسی اند کالیفرنیا، کمپانی نفتی تگزاس و سکونی موبیل - 14 درصد به
کمپانی سلطنتی هلند یعنی شل و 6 درصد به کمپانی فرانسوی فرانسوا دو پترول
داده شد و مقرر گردید به کمپانی سابق نفت انگلیس و ایران مبلغ 70 میلیون
دلار بابت غرامت پرداخت شود.
بعدها
طی سالهای 1352 و 1353 با لغو امتیازات و اصلاح توافقنامه ها کنترل و
حاکمیت کامل ایران بر منابع نفتی ملی مسجل گردیده و مقرر شد کلیه شرکتهای
نفتی یا خریدار نفت پیمانکار مخصوص شرکت ملی نفت ایران باشند.
در
روند این تغییرات و بعد از آن با انجام عملیات های مکرر اکتشاف و استخراج ؛
بهره برداری از منابع غنی نفت ایران تا سال 1357 به 6 میلیون بشکه در روز
افزایش یافت. اما در حال حاضر با تمام تلاشهایی که صورت می گیرد این میزان
به زحمت به 4 میلیون بشکه در روز می رسد. این در حالی است که وزیر نفت دولت
جمهوری اسلامی ایران در سال 1997 اعلام کردند که قصد دارند میزان تولید
روزانه نفت ایران را تا سال 2010 مجدداً به 6 میلیون بشکه در روز برسانند. و
این مهم با توجه به کاهش عمر مفید اکثر مخازن بزرگ کشور که در آنها روش
های اولیه بهره برداری برای استخراج نفت مورد استفاده قرار می گیرد بدون
استفاده از روش های ازدیاد برداشت یا روش های نوین استخراج میسر نخواهد
بود.، هر ساله برداشت از میادین بزرگ نفتی کشور مانند آغا جری، هفتکل،
دورود، بلال و .... در حال کاهش است.و این در حالی است که ما دارای حدوداً
500 میلیارد بشکه نفت در جا هستیم که این مقدار برابر 9% کل نفت درجای
جهان می باشد و باداشتن 27 تریلیون مترمکعب گاز طبیعی شناخته شده 15% کل
ذخیره جهانی را به خود اختصاص داده ایم.چگونگی ساخت اولین فرودگاه و فرود اولین هواپیما کشور
زمانی كه اولین هواپیما در مسجد سلیمان بر زمین نشست در واقع فرودگاهی در كار نبود بلكه زمينی مسطح برای فرود هواپیما در نظر گرفته شده بود و پس از چندی با توجه به رفت و آمد زیاد انگلیسی ها به مسجد سلیمان تصمیم به ساخت فرودگاه در همان مكان مسطح گرفته شد. این فرودگاه در منطقه ای ساخته شد كه در حال حاضر به آن گلگیر می گویند. همان پرواز نخست آغازی شد برای احداث نخستین فرودگاه غیر نظامی ایران که حدود 85 سال پیش در منطقه نفتی “یمهه” مسجد سلیمان ساخته شد تا کار جا به جایی مدیران و کارکنان، ارسال مراسلات و بارهای ویژه صنعت نفت از این طریق انجام شود.اطلاعات و اسناد تاریخی
1.ویلیام ناکس دارسی در خانه همراه با همسرش نینا
ویلیام ناکس دارسی، (به انگلیسی: William Knox D'Arcy) (زاده ۱۱ اکتبر ۱۸۴۹ - درگذشته ۱ مه ۱۹۱۷)
وی درآمد بسیار هنگفتی از فروش سهام معدن طلای شرکتش در استرالیا به دست آورد چرا که کل سهام خود را به قیمت ۶ میلیون پوند آن موقع فروخت (معادل ۴۹۶٫۰۰۰٫۰۰۰ پوند امروز!). در سال ۱۹۰۰ توافقنامه‌ای با هنری دراموند ولف، آنتوان کتابچی خان و کوت برای اکتشاف نفت در ایران امضا کرد. مذاکره آنها با مظفرالدین شاه قاجار در سال ۱۹۰۱ شروع شد.
دولت بریتانیا تا سال ها پس از اتمام قرارداد سندیکای دارسی، از ذخائر عظیم نفت ایران برداشت کرد و سودی بسیار بیش از آنچه دارسی به دست آورد به دولت بریتانیا تعلق یافت.
2.نخستین موافقت نامه با خان های ایل بختیاری و کاوشگران نفت
خان های بختیاری در صورتی که مکتشفان نفت می بایست روی سرزمینشان کار کنند، روی یک موافقت نامه محلی پافشاری کردند.
موافقت نامه 1905 اولین موافقت نامه با خان های بختیاری (به دنبال گفت و گوهای بسیار) بوده است. (هشت
3.ترجمه انگلیسی موافقت نامه میان دارسی و خان های بختیاری
این موافقت نامه به کارمندان و کارگران دارسی در ایران اجازه می‌داد که بتوانند تمام انواع آزمایش ها و یا هر نوع کار پژوهشی برای کشف نفت استفاده کنند و هم چنین در این راه از قدرت و پرس و جوهایشان بهره ببرند.
(در تصویر بالا می توانید امتیازات رد و بدل شده میان دارسی و خان های بختیاری را مشاهده نمایید.)
4.صفحه دوم از ترجمه انگلیسی موافقت نامه میان خوانین بختیاری و دارسی و عوامل او در ایران
5.صفحه سوم از ترجمه انگلیسی موافقت نامه میان خوانین بختیاری و دارسی و عوامل او در ایران که در پایین این صفحه همان طور که مشاهده می نمایید نام های افرادی همچون صمصام السلطنه (نَجَف‌قُلی خان بَختیاری مشهور به صَمصام‌السَلطَنه از سران ایل بختیاری و دو دوره رئیس‌الوزرای ایران در دورهٔ قاجار بود.)، برادر بنامش علی قلی خان سردار اسعد (سردار اسعد بختیاری)، شهاب السلطنه (غلامحسین خان سالار محتشم) و بردارش صارم الملک (نصیر خان حاجی ایلخانی معروف به نصیر خان سردار جنگ) به چشم می خورد.
6. این عکس نیز تصویری از سند قرارداد میان لوید، عامل شرکت نفتی که در منطقه بختیاری کار می کرده و خان های بختیاری امیر مفخم و امیر مجاهد (یوسف خان امیر مجاهد) است.
(این مقاله ادامه دارد..)
پانویس:
1. در مورد میزان برداشت کنونی از چاه های نفت ایران، به علاقه مندان و تاریخ پژوهان پیشنهاد می شود تا اطلاعات خود را با تاریخ کنونی به روز کنند چرا که مقادیر کنونی یاد شده در این مقاله برای استخراج نفت در سال های اخیر است.
